Қайран Қалдарбек!

ҚАЗАҚТЫҢ ҚАДІРМЕНДІ ҚАЛДАРБЕГІ

Өткінші өмірдің қимас қызығы да, өзек өртер өкініші де аз болмасы белгілі. Сол қамшының сабындай қысқа ғұмыр­дың аясында адам баласының басына түсетін ауыртпалықтың қиыны – өзің жаныңдай жақсы көретін кісіден айырылу екен. Бұл менің қаршадай ке­зімде жолығып, ақсақалдық жасқа аяқ басқанымда жанымыз жарасып, жұбы­мыз жазылмай , сан жылдар сыйласып, сырласып, қатар ғұмыр кешкен аға-до­сым Қалдарбекті есіме алған сәтте жүре­гімді жаралайтын ойлар. Қалекең қапия­да қайтыс болғанда аса қымбатты, жа­ным­дай жақынымнан айырылып қалғаныма қабырғам қайысып қайғы­руымның сыры мен жыры бөлек. Өйткені, сол сәттен бастап мен өзімнің өмірімнің ең қызықты, ең қайталанбас күндерін біржолата жоғалтқанымды сезіндім. Ал ең өкініштісі, Қалекеңнен тым ертелеу айырылып қалғанымыз. Әрине, өлмейтін адам жоқ, егер де ол асарын асап, жасарын жасап қоштасса әңгіме басқаша.

--------------------------------------------------------------------------------

Қанатты қаламгер, қажырлы қай­раткер Қалдарбек Найман­бай­ұлы сынды болмысы бекзат, аяулы азаматпен ұзақ жылдар бойы өмір­дің қуаныш- қызығын, қайғы-қапасын бірге бөлісіп, қатар жүр­генімді Алланың сыйына балаймын. Қалекең қайтпас сапарға аттанып кетсе де, көзін көрген, араласқан, қадіріне жеткен ел-жұр­ты­ның бәрі де осындай ойда екендігіне берік сенімдімін.
Осынау шау тартқан шағымызда, оңаша отырған сәттерде өткен өмір жолымыз, кімдермен кездесіп, кімдермен қоян-қолтық арала­сып, айнымас дос болғанымыз, олардың санамызда сақ­талған мі­нез-құлықтары, атқарған қыз­меттері, жалпы тағдырлары үзік-үзік есі­мізге оралады. Ал өз басым Қале­кеңнен сонау киелі шаңы­рақ «Лениншіл жаста» – 1961 жылдың жазында танысып-табысқан едім. Содан бергі 44 жылғы өміріміз бірге өтті. Кейін «Жалын» бас­па­­сында, сосын Дүниежүзі қазақ­тарының Қауымдастығында қа­тар­ласа қызмет істедік.
Оны бір кісідей білетін, достас, тағ­дырлас адам болғандықтан, ай­ты­лар әңгіме, шертілер сыр аз болмасы белгілі. Бүгінгі естелік со­ның шет жағасы ғана...
Бұл тағдыр табыстырған аға-достың өмірі мен шығармашылығы ту­ралы көсіле сілтеп, кеңінен қамтып жазылған эссе емес, жадымда сақталған кейбір сәттік сырлар ғана. Мақсатым – көзі тірі болса, ел қатарлы 75-ке толғанын тойлайтын Қалекеңнің отбасы, ағайын-ту­малары, жора-жолдастарынан басқа ойлы оқыр­мандарының да осы мерейтойға ортақ­тастығын еске түсіріп, жазушымен жүз­дес­пеген бүгінгі жас ұрпақтың да ойына алуына, кітаптарын оқуына қоз­ғау салу. Жалпы, ел-жұртына, билік басын­да­ғыларға айтылар сөз және бар...
Жасың ұлғайғанда ұмытшақ бола­тының табиғи құбылыс болар: күні кеше­лері басыңнан кешкен, көзің көрген оқиғалар жадыңнан шы­ғып, бәз баяғы бір кездердегі өткен өмір елестері ойыңа бірден ора­латыны бар. Осы естелікті жазып отырғанда Қалекеңнің кескін-кел­беті, болмыс-бітімі, мінез- құлқы бейне өзін көріп отырғандай көз алдыма келе қалғаны. Осынау өзім алғаш көр­гендегі сұңғақ бой­лы, ақсары жүзді, сырбаз мінезді, бітімі қоладан құйған мүсіндей мін­сіз бозбала өле-өлгенше сол сымбатты тұрпатынан таймай кет­кені де Қалекеңнің жаны ғана емес, тәні де сұлу, жігіттің төресі бол­ғандығына дәлел. Оның айқын айғағы, мына кезекті бір бас-қосу­да шабыттана сөйлеп тұрған сәтін­дегі суреті. Оны маған сый­лаған кезінде «Жа­лын» баспасында қызметтес әрі дос­тас, белгілі жазу­­шы-аудармашы Гүлзада Мырзахметова. Бір кездегі әріптесін құр­меттеп, ұмытпай жүргендігінің жар­қын белгісі осы болар. Жалпы, Қалекеңнің жанының жайсаңдығы, кіршіксіз кісілігі, мейірім-қайы­рымға толы тұлға-жара­тылысы оны білетін адамдардың бәрі ай­татын уәж. Ол адамдармен араласқан­да тек сенімді, уәдесіне бе­рік, адал кісі­лер­мен ғана сыйласып, сырласып, достасуға айрық­ша мән беретін. Алғаш кездескенде тұйықтау көрінгенімен, жүре келе ашық-жарқын мінезі өзі жақсы көрген адамдармен тез тіл та­бысып, алаңсыз араласып кетуге бейім еді. Сыйлаған ада­мын алаңсыз ақ көңілімен, адам­гер­шілік қасиетімен баурап, өзіне тартып алатын. Ал мінезі соншама жұмсақ бола тұра, ол өзінің сені­мі­нен, турасын айтатын адалдығынан айнымай, жасының үлкен-кіші­лі­гіне, қызмет дәрежесіне қарап ешкімнің алдында да басын иіп, тізесін бүккен жоқ. Бірақ та ол өзінің ой-пікірін шәлкем-шалыс мінез көр­сетпей-ақ, сыпайылап, дәлелдеп жеткізетін. Біреулер онысын жал­тақ­тыққа жатқызған да шығар. Ал шын­ды­ғында жастайынан жетімдік көріп, кісі қабағына қарап өскен жігіт салған жерден біреудің бетінен алып, ұрсыса, ұстаса кетуді ұнатпайтын. Біреудің сыртынан сөз жүгіртіп, жамандап, өсек өртін өршітуді, кектесуді суқаны сүймейтін. Кісілік, білгендік, қазақы қа­сиет деген осы емес пе?! Ол өзінің қалай өсіп- жетілгенін, адамдықтың ақ жолымен ар­манына қалай жеткенін ешқашан есінен шығарған емес, тәу­басынан жа­ңыл­ған емес. Сонау бір жылы, сонау бір қоңыр кеште, «Жа­лын » баспасында қыз­метте жүргенде, бізді қонаққа шақырған «Юн­ге-вельт» жастар баспасының Бер­лин­нің қақ ортасына жай­ғасқан мейманханасында жатып ұзақ әңгімелесіп, сыр шертіскен сәт әлі есімде. Сондағы сыр­ла­суымыздың арқауы баяғы балалық шағымызда бастан кешкен қиын-қыстау кезең: жетімдік, жоқшылық, со­ғыстан соңғы жылдарда көрген тұрмыс тау­қы­меті. Сол кеште Қа­лекең айтқан әңгіменің түйіні:
– Қуанышбай бауырым, енді міне, соның бәрі де көрген түстей арт­та қалды.
Ержеттік, оқыдық-тоқыдық, ел қатар­лы ғұмыр кешудеміз. Отба­сы, бала- шаға, қызметіміз бар. Жазушылықтың да же­місін жеп жүр­міз. Ел-жұрт алдында абы­рой-беделіміз бар. Кешелері алыс ауыл­дарда тезек теріп, қи ойып, отын тасып, мал жайып, ертеңді-кеш тыным таптырмайтын тіршілік кеше жүріп, өмір өткелдерінен сүрін­бей өтіп, мінеки кісі болдық. Ел ішін қойып, шет елдерге сапар ше­гіп жүрміз. Осылай болады деп ойлап па едік... Құдайдың бер­геніне шүкір, тәубе дейік, достым! Аға-достың ағынан жарыла айт­қан осы әңгімесін қалай ұмы­тарсың?! Өмірден өнеге алу, бар бол­саң асып-таспай, жетпей жатса жылап-сық­тамай ғұмыр сүрудің тә­лімді сабағы осы ғой... Өмірден көргені де, басынан ке­шіргені де, көп азаматтың жан сыры жүрегімде жаттаулы.
Өз өмірімде, бірге қызмет істей жүріп, Қалекеңмен талай рет са­парлас та болдым. Мысалы, Польша, Германия, Қытай, Түркия ел­деріне, «Жалында» жүргенде үш қайтара Мәскеуде өткен Ха­лықаралық кітап көрмесіне бірге бардық. Сондай-ақ, Қалекең өзі­нің туған жері Жетісайға, Шымкентке де арнайы қыдыртып апар­ға­ны естен шығар ма?! Бір ғажабы осы сапарларда да, қарамағында қыз­мет істеп жүргенде де, бәзбір бастықтарша кісімсіп, өктем сөй­леп, білгішсініп, ақыл айтып, астамшылық жасап, теріс мінез көр­сеткен емес. Бір үйдің баласындай тату-тәтті, сыйласып-сырласып, отбасымызбен араласып, дәм-тұзымыз жарасып ғұмыр кештік. Диляра жеңгеміз де Қалекеңе адал жар болды, екі ұлы, Зауыр мен Дауыры да әке-шешесіне сөз кел­тірмей, жақсы азаматтар санатына қо­сылғанын білеміз. Әттең, өкінішке орай, Қалекеңнің тұңғы­шы Зауыр қайтыс болып кетті, жас кетті, арманда кетті. Ал қар­ша­дайынан қасынан тастамай, қатты жақсы көріп, ел-елді аралағанда өзі­мен бірге алып жүретін сүйікті немересі Дамир атасының ғұмыр жасын ұзартар деген сенім көңілге дем береді. Әулеттің тамыры үзі­ліп қалмағанына шүкіршілік дейміз. Ол қазір жоғарғы білімді жігіт.
Қалекеңнің адами қасиетіне қатысты әңгіменің бір парасы осы. Ен­ді оның аза­маттық парызы – қайраткерлік қызметін қалай ат­қар­ғандығына тоқталайын.
Ол Елбасының тікелей тапсырмасымен Дүниежүзі қазақтарының Қауым­дас­тығын құру жөніндегі шешімін орындауға белсене, бел шеше кірісті. Қалекеңнің қайраткерлік қабілетінің айрықша жарқы­рай көрінген кезі – сол әлемнің әр елін мекендеп қалған қазақ­тар­дың ата­жұртына оралуының ұлы көшін бастауға аянбай атсалысуы. Ел-елді аралап, сөзі өтімді, туған жерге туын тігуді, тіпті өздері бол­ма­са да, ұрпағының атамекенін табуын армандап жүрген, жұртын соңына ерте алатын игі жақсы-беделді кісі­лермен кездесіп, көштің көлікті болуын жүзеге асыруға асықты. Бұл әрине, оңай орындалатын жеңіл-желпі тапсырма емес-тін. Қалекеңнің күн-түн демей, аттан түспей жүріп, екі рет Дүниежүзі қазақ­тарының Құрылтайын өт­кізуді ұйым­дастырудың басы-қасында болғаны да белгілі. Оның сыр­тында Еуропада орналасқан елдерде кіші құрылтайлар өткізгені тағы бар. Осынау елдік-ұлттық мәнді мәселені ұйымдастыруда Қа­ле­­кеңнің іскерлігі, білгірлігі, ұйымдастырғыш қабілеті та­нылғанын айту парызымыз. Әлем елдерін мекендеген қандастарымыз Қа­ле­кеңді жақын тартып, жақсы көріп, қуана қарсы алып, қимай қош­тасып, аса қатты құр­меттегенін қызметтес болған жылдары көзіміз көр­ді. Арада әлденеше жыл өткен соң ғана шаңырақ көтерген Кө­ші-қон агенттігі құрылғанға дейін қан­дас­та­рымыздың елге келіп-кетуін, біржолата қоныс аударуын, балаларын оқытудың шешімі қиын мәселелерін Қалекең басқарған Қауымдастықтың ұжымы өз мін­детіне алып, ойдағыдай атқарды.
Қалекең қызметте де, жазушылық өнерде де өз білім-білігімен, өз жара­тылысының қарым-қабілетімен биік белестерге көтерілген Аза­мат. Ол жастайынан мансапты қызметтер атқарды. Оның «Ле­нин­шіл жаста» редактордың орынбасары «Білім және еңбекте», «Ара-Шмель» жорналдарында бас редактор, «Жалын» және «Жазушы» баспаларында директор, Авторлар құқығын қорғау агенттігінің басшысы, Қазақстан Жазушылар одағы төрағасының екінші және бірінші хатшысы, Дүниежүзі қазақтары Қауымдастығы төрағасының бірінші орынбасары (Оның басшысы Елбасы Н.Назарбаев екені белгілі) қызметін атқарғаны осы сөзімізге толық дәлел.
Мен білетін Қалекең аталған мәр­тебелі мекемелерде өзінің ұйым­­дас­тырушылық қабілетінің, адалдығының, әділдігінің, жұртқа жап­пай жанашыр­лығының арқасында зор беделге бөленіп, абыройын асырды. Қызметтес болған адамдардың ешбірінің көңілін қал­дырып, ренжіткен кезін көрген де, естіген де емеспін. Жұрттың бә­рі тік жапырыла жақсы көретін, сыйлайтын, сөзін жерге тастамай­тын. Олардың әрқайсысының жүрегінде өз Қалдарбегі бар екені кү­мәнсіз.
Әлбетте, көп шаруасының бірі орындалмай, яғни кітабы нақ сол жы­лы шықпай қалған жағдайда, оны жүре жамандап, теріс қарап, қисық-қыңыр қылық таныт­қан қаламгерлер болмады деп кесіп айтсақ қателесеріміз хақ. Жаратылысынан жүрегі жұмсақ, өзіне өті­ніш айтып, қолқа салған кісілерге жақсылық жаса­ғысы келіп тұ­ра­тын. Алайда, кейде өзіне байланысты емес себебтен қолынан кел­мей қалса, уәдесінің үдесінен шыға алмаса, мәселенің мәнісін ұқ­пай, жаз­ғыру, жаңсақтық, білместік, тіпті надан­дық емей немене?! Осы реттен болмаса Қале­кеңнің тал бойынан титтей де кем­шілік таппасымыз Аллаға аян.
Енді бірер сөзіміз Қалекеңнің жазу­шылығына арналмақшы. Қай­раткерлігі өз алдына, қаламгерлігі негізі, есімін елге танытқан та­лантының басты белгісі ғой. Ол әдебиетке әдеттегідей шәкірт бо­лып, қалыптасу сатысынан өтпей-ақ, бірден қарымды, тілі тө­гіл­ген, жазу мә­нері қалыптасқан жазушы болып қо­сылған еді. Олай бо­латын себебі, Қале­кеңнің жастайынан өмірдің қиын-қыстау өт­келдерінен сабақ алып, кейін жорнал­шылық кәсібі уақыт тынысын, қоғам өмірі­нің жүрек соғысын, адамдар тағ­дырын танып-білуіне үлкен септігін тигізген еді. Сондықтан да оның қоғам­дағы, әлеу­мет­тік ортадағы өзін терең толғандырған өзекті мәселелерді қоз­ғаған, ар­налы роман-диологиясы «Көк­төбе» мен «От пен ойын» және «Қош­тасқым келмейді», «Үміт өткелі», «Аптап», «Бей­мезгіл қонақ», «Шілде», т.б. кітаптары жа­рық көрді. Қалекеңнің әңгіме-повес­тері оқыр­ман­дарын бейжай қалдырмай, құмарта, қызыға оқитын көркем шы­ғар­малардың қатарын толықтырды. Жазушы туындыларындағы тұлғалы кейіпкерлер өз замандастарымыз. Олар­дың ой-мақсаттары, өмірлік ұстаным-мұраттары бәріміздің де көкейіміздегі сансыз сауал­дар мен арман-аңсарларды қозғауы­мен қымбат. Кейіп­кер­лерінің өмір-тағдырын санамызда саралай отырып, олардың қа­рапайым да қайырымды, менмен емес мейірімді, қара басының қа­мы емес, ел-жұртының бақытты ғұмыр кешуін көк­сеген, елінің ер­теңі – жас­тардың: ұлтының үлгілі ұл-қыздары болып жетілуін ойла­ған жайсаң жандар екендігіне сүйсінеміз. Қаламгердің бізді бі­лім­ді, адамгершілігі асқақ жаңа заманның адамдарымен жүз­дестіргеніне шексіз риза боласың.
Қазақ әдебиетінің өркенін өсірген тамаша туындылары талай тіл­дерге аударылып, орыс, өзбек, поляк, чех, неміс, болгар, т.б. оқыр­мандарына ұсынылды. Осы жерде бір айта кетпеске болмайтын әңгіме – Қалекеңнің аталған елдердегі жастар баспаларымен ты­ғыз шығар­машылық байланыс орнатып, қазақтың аса көрнекті жас жазушыларының кі­таптарын шығаруға мұрындық болған­дығы. Бұл қазақты көгертіп, рухтан­ды­рудың көшелі жолы. Елге еңбек сіңіру­дің тәлімді тәсілі, табылған ақыл. Жазушының көркем әдебиет баспаларын, Қазақстан Жазушылар одағын басқара жүріп, қан­шама жас таланттардың жолын ашу­ға, қабырғалы қаламгерлердің шұ­райлы шығармаларын жарыққа шығаруға, тағы басқа мәсе­ле­лерін шешуге сіңірген ең­бегі де ұланасыр. Осынау есепсіз, қыруар ең­бегін ол ел алдындағы парызым деп білді. Міндетсіп, көкірегін кө­терген жоқ. Ақырын жүріп, анық басты.
Оның қызмет бабын пайдаланып, лауазымды жерде жүргендігіне арқа сүйеп, өңіріне орден-медаль тағып, сый­лық, атақ алуға қы­зық­пағаны да адал­ды­ғының айнасы. Бар болғаны бүгінде бір­сы­пыра жазушыларға берілген Қазақ­станның еңбек сіңірген қай­рат­кері болғаны. Рас, ел тәуелсіздік алған тұста Жоғарғы Кеңеске де­пу­тат болып сай­ланғаны бар. Сөйтіп, ол барын базарлап өмірден өтті.
Ал енді есімі танымал тұлғаның еліне сіңірген ерен еңбегін ерек­ше ескеріп, Қалдарбек Найманбайұлының есімі көше, мектептерге беріліп, тұрған үйіне ескерткіш тақта орнатып, шығарма­ла­рының көптомдығын шығару мәселесі мүлде ұмыт қалғаны қайран қалдырып отыр. Қай жағынан алғанда да Қалекеңе ондай құрмет баяғыда-ақ көрсетілуге тиіс еді ғой. Арада он жыл өтсе де бұл ша­руа­­ның жылы жабылып жатуы ақылға сыймайтыны ақиқат. Осы орайда кезінде өзі басшысы болған Қазақстан Жазушылар одағы, туған жері – Оңтүстік Қазақстан облысы әкімдігі, өзі шаңы­рағын кө­теріп, құрған Дүниежүзі қазақтарының Қауым­дастығы игі шараларды қолға алып, жүзеге асыруы қажет деп білемін. Ендігі жерде себеп-сылтау іздеп, мәселені кейінге шегере беру елдігімізге сын. Елін сүйген, еңбегін сіңірген көрнекті қалам­гер-қайраткерге лайық­ты құрмет көрсету азаматтық парыздың бастысы. Қалайда Қа­лекең­нің жоқтаушысы қасиетті Қазақ елі екенін ұмытпайық!

Қуанышбай Құрманғали,
Қазақстан Жазушылар
одағының мүшесі.