Амиштер мен кержактар кімдер?

Амиштер мен кержактар. Олар кімдер?

Астана. 8 мамыр. Baq.kz - Мінезі жібектей, жұмысына тиянақты адамдар болады. Бірақ мұсылман емес. Уәдесіне берік, жауапкершілігі мол, үнемшіл адамдар бар. Алайда, мұсылман емес. Ең­бек­қор, идеясы мол, жаңашыл, ғылымда үлкен жетістікке жеткен. Кірпияз, көшеге қоқыс тастамайды.

Бірақ, мұсылман емес. Енді осы мұсылман еместерді кейбір мұсылмандар­мен салыстырып көрейікші. Біз, мұсылмандар, құлшылыққа мән беретін шығармыз, бірақ айтқан уәдеде тұрамыз ба? Жұмысқа салғырт қараймыз, ғылымда артта қалып жатқанымыз бәлки содан шығар. Өзіміз мұсылман бола тұра, шаш-етектен шашылып ысырапқа ба­рамыз. Дәрет-ғұсылға барынша берікпіз, бі­рақ көше тазалығын сақтай бермейміз. Бір ғана мысал, менің қиялымдағы Арафат деген нұр шашқан тау сияқты болатын. Сондағы әр жерде шашылып жатқан қоқысты көрге­німде, жүрегім қан жылап кетті. Неге бұлай? Сауд Арабиясына барсаңыз, тамақ ішіп отыр­ған дастарқанынан аттап өтетін, жеп отырған нанын қоқыс жәшігіне тастай салатын мұсылманды кезіктіресіз. Ал мұсыл­ман емес елдерде қалай? Оларда мәдениет бар, әдеп бар. Сонда қайсы мұсылман?

Мысырдың бір шейхы Еуропаға ба­рып­ты. Қайтып келгеннен кейін айтқаны мынау екен. «Еуропада исламды көрдім, алайда мұ­сылмандарды кездестіре алмадым. Ал бізде (авт. Мысырда) мұсылмандар бар екен, бірақ ислам жоқ». Расында, мұсылмандар мен исламның қандай айырмашылығы бар? Бү­гінгі мұсылман емес халықтардың бойынан мұсылмандық сипаттың көрінуі нені білді­реді? Осындай сұрақ қойсаң болды жұрт бірден «Бәлкім, бұлардың арғы аталары мұ­сылман болған шығар?» дейді. Шынында, солай ма?

Ел арасында орыстардың арғы аталары мұсылман болған деген әңгіме жиі айтылады. Мысалы, княздар Федор Иванович Мсти­славскийдің сауыты мен Андрей Стариц­кийдің қанжары, Иван Грозныйдың, Александр Невскийдің дулығаларын қарасаңыз, арабша жазуларды, анығында Құран аят­та­рын көресіз. Өзі христиан адам неге сауыт-сайманына аят жаздырған? Алайда, көп адам бұған иланбайды. Кім біледі, татар, ноғай секілді мұсылман халықтарын басып кір­генде, олжалаған болар. Немесе мұсылман­дар­дың патшалары орыстарға тарту етуі де мүмкін ғой. Бірақ нақты дәлелдер де бар.

ІХ ғасырда өмір сүрген орыс саяхат­шысы Афанасий Никитин өзінің «Хождение за три моря» кітабында: «Олло акберь, акши худо илелло акши ходо, иса руход аалик­со­ломъ; Олло акберь аилягяила иллелло, Олло перводигерь ахамду лилло шукуръ худо афа­тадъ; бисмилна гирархмамъ ррагымъ. Гирь помоги рабу своему», – деп жазады. Осы кітапқа орыс шіркеулері әбден шүйліккен. Тіпті, бірқатарын өртеп те жіберген. Осыған қарағанда, бір кездері орыстардың тілін кәлимаға келтіргені белгілі болып отыр. Владимир Путиннің өзі бір жерде қызды-қыз­дымен: «Православие ближе к исламу, чем к ка­толицизму» деп айтып қалды. Путин неге бұлай деді? Оның айтқаны рас нәрсе, өйткені православтардың бетін тырнасаң, ар жағы­нан мұсылмандарды көресің.

Рас, православтардың діни түсінігі бұрын мүлдем бөлекше болатын. Билікке Ро­мановтар әулеті келген кезде, орто­доксальды христиандықты ұстанатындардың қолты­ғына су бүркіп, дін саласында төңкеріс жасады. Ескі сенімдегі адамдарды әбден қудалады. Бағынбағандарының басын шап­ты. Деректер бойынша, сол кезде 20 мыңдай адам «жаңа дінді қабылдағанша, өлгенім артық» деп өздерін өртеп жіберіпті. Осы­лай­ша жаңа дінді күштеп тықпалады. Тепкіге көн­бегендері, орман-тоғайды паналап бы­тырай қашты. Мына қызықты қараңызшы, ескі дінді ұстанған сол халық әлі де бар екен. Біз оларды Шығыс Қазақстан облысындағы Риддер қаласына барған сапарымызда көрдік. Оларды жергілікті жұрт «староверлер» дейді. Рас, бүгінгі староверлердің христиан­дардан айырмасы аз. Біраз, арғы аталары ұстанған дін исламнан айнымайды екен.

Риддер тарихи өлкетану мұражайынан жайнамазға, таспихқа ұқсайтын қызық жәді­герлерді көрдік. Сөйтіп, бұлардың не екенін мұражай маманы Елена Путенцевадан сұ­ра­дық. «1654 жылы Романовтардың тапсырма­сымен Патриарх Никон орыс православие шіркеуіне реформа жасады. Мәскеулік діни кітаптар XVI ғасырдағы грек кітаптарымен сәйкестендірілді. Константинополь Со­бо­ры­ның пәтуасы бойынша, саусақпен шо­қынудың өзгеше ережесі бекітілді. Мұның соңы орыс монастырларының пайда болуына әкеп соқтырды. Никонның атсалысуымен 1655 жылы Успен соборы салынды. Міне, осы діни реформаға кейбір орыс шаруалары түбегейлі қарсы болды. Жаңа дінді күштеп мойындатуға көнбеді. Сөйтіп бірі – Поль­шаға, енді бірі – Белоруссияға, тағы бірі Алтай Республикасына қоныс аударды. Ре­формаға қарсы шығып, үдере көшкен сол топ «староверлер» деп аталды. Олардың өзге православтардан өзгешелігі болатын. Право­славтар құдайға құлшылық еткенде иіліп қана тағзым қылады. Ал староверлер болса «подстилкаларды» жерге төсеп, маңдайын соған тигізеді. Егер старовер өзін күнәһар се­зінсе, күніне мың рет осылай кешірім сұ­раған. Староверлер де мұсылмандар секілді таспих ұстады. Оны «листовка» деді. Лис­тов­каның парақшаларын санап отырып, дұға оқыған» деді мұражай қызметкері. Шы­нын­да, подстилка дегендері – жайнамаз, лис­тов­касы таспих қой. Бұлар мұсылман­дардың мүлкі емес пе еді?

Негізінде, кержак атауы «керженец» сөзі­нен шыққан. Нижегород губерниясында Керженец өзені бар екен. Бұлардың көп­шілігі сол жерден тараған. Мұражай ма­манының айтуынша, Риддердегі кержактар Ресейден Алтайға ауғандардың тұқымы екен. Бұлардың болмысының өзі қызық. Саяқтау өмір сүргенді қалайды, бөтен діндегілермен сөйлеспейді. Өздерінің сенімдерін ғана құр­меттейді. Ерлері сақал қойып, әйелдері ора­мал тағады екен. Жаулықты кеудесін жаба­тындай қылып түсіреді. Мұсылмандар сияқ­ты бұлар да құлшылық алдында дәрет алады. Кітаптарында «Молитесь чистыми руками» деп жазылған. Соңында манағы листовканы тартып отырып, дұға қылады. Бір қызығы, кержактар картоп жемейді екен. Картопты «шайтанның алмасы» деп есептейді. Шәй ор­нына, қайнаған су ғана ішеді.

Ұлттық киімге қатты мән береді, көбіне ашық түсті киім киеді. Әйелдері ұзын сара­фан, сәнді көйлек киеді. Тіпті түнде де ора­малын басынан тастамайды. Ешқашан шалбар кимейді. Ерлері ешқашан сақалын қырмайды. Ұзындығы тізеге дейін жететін жейде, биік жұмсақ етік киеді. Галстук тақ­қанды өлердей жек көреді. «Иуда повесился на веревке» деп, галстук таққандарды Иуда­ға ұқсағысы келгендер деп есептейді. Кері­сін­ше, белбеуге қатты мән береді. Ел алдына белбеусіз шығуды күнә деп түсінеді. Белбеусіз жүруді шектен шығу деп қабылдайды. Ішім­дік ішу, темекі тарту, абортты үлкен күнәлар қатарына жатқызады. Кержактар, тіпті өрке­ниеттің жетістіктерін көзге ілмейді. Интер­нет, тіпті теледидар қолданбайды. Оралхан Бөкей: «Біздің Алтайда Кеңес өкіметінің ор­нағанын елуінші жылдары естіген кер­жақтар бар» депті. Соған қарағанда, бұ­лар­дың саясатқа да қақ-соғы жоқ.

Сырт келбеті еврейлерге ұқсағанмен, өмір тіршілігі мұсылмандарға келетін тағы бір халық бар. Олар – амиштер. Амиштерді АҚШ-тан, Канададан кездестіруге болады. Амиштердің негізгі отаны Швейцария екен. Бұлар Мартин Лютер секілді протестант реформаторлардың тепкісіне ұшыраған. Ақырында, 1693 жылы кержактар сияқты қуғынға ұшырап, 200 отбасы Еуропаны тас­тай қашқан. Амиш сөзі сол кездегі көсем­-­дері Якоб Амманның атына байланысты шыққан екен.

Америкадағы амиштердің ең көп шо­ғырланған жері – Пенсильвания, Огайо, және солтүстік Индиана. Көпшілігі шаруа­шылықпен айналысады. Өздері не өсірсе соны талғажау етеді, дүкенге бармайды. Ке­рісінше, өздері ет, құс, сүт, жұмыртқа, ірім­шік өндіріп сатады. Олардың жасаған ағаш жиһаздарын американдықтар қырылып алады екен. Себебі, сапалы. Үйлерінің бар­лық жиһазын өздері қолдан жасап алады. Тіпті балалардың ойыншығына шейін мата­дан тігеді.

Ешқайсысы көлік мінбейді, ат арбамен ғана қатынайды. Жерді де ат жегіп соқамен жыртады. Тіпті олар электр энергиясын да пайдаланбайды екен. Электр сымдары о дү­ниемен байланысты үзеді, бұл дінге қайшы деп түсінеді. Қажет жағдайда, тек газ гене­ра­торын ғана пайдалануға рұқсат, ал орта­лық­тандырылған электр жүйесін қабылда­май-ды. Сондықтан да теледидар, радио, ин­тер­нетті қолданған емес. Барынша, фотоға да түс­пейді.

Бұлардың да мұсылмандармен ұқсас­-тығы көп. Неке қиылмайынша, қыз бен жігітке бірге болуға рұқсат берілмейді. Тәр­тіпке, тазалыққа қатты мән береді. Қара­пайым ғана киінеді, сән әлемнің не екенінен хабары жоқ. Амиштердің киім киістері де өзгеше. Әйелдері бір түсті кең көйлек киеді, алабажақ киім киюге, шаш қиюға тыйым салынған. Үйленген жігіттер міндетті түрде сақал қояды, ал мұртты басады. Сақал де­ген­нен шығады, сақалы жоқ еркекті ешкім көзге ілмей, адам құрлы көрмейді екен. Осыны біл­ген кейбір есерсоқтар бірде өздері ұнат­паған амиш жігітті жабылып ұстап алып, са­қалын қырып тастапты. Сол қылығы үшін олар 15 жылға бас бостандығынан айырылған екен. Тағы бір қызық жайт, амиш бозбала кәмелетке толған кезде, ары қарайғы өміріне өзі таңдау жасай алады. Амиш болып қалғысы келсе, тіпті жақсы. Басқа американ­дықтар сияқты өмір сүргісі келсе, оған да рұқ­сат. Бірақ туған жерін, отбасын мәңгі­лікке тастап кетеді. Басқа христиандар сияқ­ты баланы туыла сап шоқындырмайды, ақыл тоқтатқан кезде дін таңдауды өз еркіне бе­реді. Былайша айтқанда, мұсылмандар сияқты «дінде зор­лық жоқ» деген ұстанымда.

Үйді құлшылық жасайтын орынға ай­налдыру керек деген ұстанымдары бар. Құл­шылық жасар алдында аяқтарына шейін жуып, дәрет алады. Бұлар да староверлер се­кілді өздерін ең таза жолдамыз деп есеп­-тейді. Иса көктен түседі, сосын мың жылдай ел басқарады деп сенеді.

Өмір сүрудегі ұстанымдары: рухани құн­дылықтарды сақтау, ауыр жұмысқа жегілу, әйелдің еріне бағынуы, қарапайым киіну, мемлекеттен жәрдемақы талап етпеу, техни­каның барлық түрін тәрк ету. Және бір-бірі­не жәрдемдеседі. Мысалы, бір амиштің үйі өртеніп кетсе, қалғандары жабылып, жаңа үй тұрғызып береді. Бұларда ажырасу, ыдыс-аяқ сылдыры деген атымен жоқ. Әр отбасында 6-10 баладан болады, баласының көптігімен мақтанады. Тойлары да қарапайым дастар­қанда өтеді. Ұзатылатын қыз көкшіл көйлек киеді. Бірақ ешқашан боянбайды. Тіпті бұ­лар­да неке жүзігі деген де ұғым жоқ.

Сол сияқты жерлеу рәсімдері де қара­пайым. Марқұмның бейітіне басқа хрис­тиан­дар сияқты гүл қоймайды, оны айта­-мыз-ау құлпытасына қайтқан адамның аты-жөнін де жазбайды. Бәрінің құлпытастары бірдей болады.

Амиштер кішкентай бала сияқты. Жеку, ұрсу дегенді білмейді. Мысалы, бір амиштің сақалынан тартсаң немесе жағынан салып жіберсең, ол саған дүрсе қоя бермейді. Кері­сінше, сенің әрекетің үшін өзін кінәлі сезі­ніп, құдайдан кешірім сұрайды. Амери­кан­дықтар сол үшін де амиштерге құрметпен қа­райды екен. Осыдан екі-үш жыл бұрын, Америкада мынадай жағдай болыпты. Чарльз Карл Робертс деген американдық жігіт есі­нен адасып, амиштердің мектебіне баса-көктеп кіреді. Ақылынан алжасқаны сондай, 7 амиш қызды қанжоса қылып, артынша өзі атылып өлген. Міне, сол 7 қыздың аналары қанішердің үйіне барып, әйелінен кешірім сұрап, күйеуінің кінәсіз екенін айтыпты. Тіпті артында үш баласы қалғанын біліп, қор ашып, балалардың оқуына қажетті ақша жиып беріпті.

Амиштер мен кержактарды неге айтып отырмыз? Әңгіме кейбір христиан, басқа да діндегілерден мұсылмандық сипат бай­қа­латыны турасында екен ғой. Кім біледі, осын­­шама ұқсастығы бар болғанына қара­ғанда, ел айтып жүргендей олар да бұрын мұ­сылман болған шығар? Исламнан ажы­раған, бірақ мұсылмандығы қалған. Әрине, бұлай бол­мауы да мүмкін. Бірақ осының өзі бізге са­бақ емес пе? Рас, біз, мұсылманбыз. Амалы­мызға да берік шығармыз. Бірақ сол мұсыл­мандығымыз іс-әрекетімізден қанша­лықты байқалып жатыр? Сын сағатта мұсыл­ман­дығымызды сақтай алып жүрміз бе? Туыс, дос, бауырға қамқормыз ба? Мысыр шейхы Еуропадан исламды көргенін айтып­ты. Кім біледі, басқа діндегілердің осындай мұсыл­маншылығы бір күні исламды қабыл­дауына себеп болар. Өйткені пайғамбарымыз (с.ғ.с): «Қиямет жақындағанда күн батыстан шы­ға­ды» дегенді бекер айтпаған ғой.