АЙҒЫР - АСАБА

ҚАЛЖЫҢҚАЛТА

Усойқы

АЙҒЫР - АСАБА

Жиын-тойда айтылатын көп тілектің басқасын қайдам, әйтеу «Тойың тойға ұлассын» деген тілек Алланың құлағына шалынса керек. Эфирде үй жоқ, жұмыс жоқ деп жылағыш қазекең өмірде тойлағыш-ақ. «Тойға барсаң тойып бар» деуші еді. Қазір керісінше «тойып» қайтасың. Кей тойдан тойып қайтасың, кей тойдан тоңып қайтасың, кей тойдан көресіңді көріп қайтасың, кей тойдан «тірідей» өліп қайтасың.

Әмина Құрманғалиқызы

Баяғыда әжем пақыр терең күрсіне тү­сіп: «Е, мен не көрмедім» дейтін. Сол кісі айтқандай мен осы жасымда не көрмедім. Құдай-ау, мен айғыр-асабаны да көрдім ғой. Кентавр келіп, той жүргізген екен деп қалмаңыздар, кәдімгі асаба, үлкен бір қа­ланың асабасы.
Әлқисса, той басталды. Бір кезде дарынын қайдам, қарыны баршылық қара жі­гіт талтаң-талтаң, алшаң-алшаң басып ор­таға шықты. Керілді, есінеді, қақырынды, тү­кірінді. Екі қолын айналдырып жіберіп фи­зарядка жасады. Мойнын бұрап-бұрап қа­лып еді, бытыр-бытыр ете түсті. Бой жаз­уы ма, әлде, шабыт шақырғаны ма, кім біл­ген...
– Ал, – деді асаба,нығыз үнмен. – Тойды бастаймын. Бала-шағаларыңды шулатпай, әркім өз баласына ие болсын. Балалы үй – базар болғанымен, балалы той – позор! – деді де, өз тапқырлығына өзі риза кейіп­пен күліп алды. Ары қарай тақпақтай жө­нел­ді:
– Ал, кәне, кемпірлер ұйқыдан оянып алыңдар, қатын, қыздар айнаға қарап боя­нып алыңдар, шалдар насыбайларыңды атып алыңдар, жігіттер, тартатындарыңды тар­тып алыңдар, бала-шағаны шулатпай тыйып алыңдар, тышатындарың тышып, сие­тіндерің сиіп алыңдар, – деді де, қар­қыл­дап кеп күлсін. Асаба күлген соң амал жоқ, кеңкілдеп күлген болдық. Бірақ онымыз күлкіден гөрі жылағанға ұқсады. Сөз беру басталды. Сексендегі кәрі құдағи бастаған бір топ кейуаналар бірі таяқ таянып, буындары сыртылдап, беттеп келеді. Асаба «ана» тақырыбына тереңдеп кетті. Сонау Хауа-Анадан бастап, ауыз әдебиеттегі ару­ларды шолып, аштық, азамат соғысы, реп­рес­сия, Ұлы Отан соғысы тұсына біраз аял­дап, Әлияға оқ тиген жерінде, қалта­сы­нан көлдей орамалын алып көзін де сүртіп алды.
– Ойбай, белім! – деп кәрі құдағи отыра кетті осы жерде. Асаба алая бір қара­ды­да, жалғай берді. Содан трактор жүргіз­ген, қой баққан әйелдерге біраз тоқтап, екі Роза, бір Бибігүлдің тұсына келгенде: «Өл­тіре ме тегі, ойбай, аяғым» деп тағы бір құ­дағи жерге жалп ете түсті. Асаба енді ана туралы әннен бір-екі үзінді айтты да:
– Әне, аналар келеді екі омырауынан ақ сүттері ағып, – деді. О, Тоба! Не жыларымды, не күлерімді білмедім. Көз алдыма кешке өрістен қайтқанда мама сиырлар­дың тырсиған желінінен сүттері сорғалап келе жататыны елестеді.
Бұл бұл ма, «қуырдақтың көкесін түйе сой­ғанда» көрдік. Асаба ойын ойнатпақ бол­­ды. Ортаға ерлер мен әйелдерді, қыз­дар мен жігіттерді шақырды. Шыққандар ұй­лы­ғып, үрпиіп, асабаға жүрексіне қара­сады.
– Ерлер бір жаққа, әйелдер бір жаққа тұрыңдар! – деп бұйырды асаба. Сонан соң ойын шартын түсіндіре бастады:
– Сендер,– деді еркектерге, – айғыр­сың­­­дар, ал аналар, – деді әйелдерді көр­се­­тіп, биелер. Мен команда берген кезде, әр ай­ғыр өз биесіне қарай кісінеп шабады. Сөй­­тіп, өз биесін қайырып осы жерге әке­леді. Еркектер ыңғайсызданып төмен қа­рап, қипыжықтап еді, асаба:
– Немене, айғыр боп көрмеп пе едің­дер? Міне, былай, – деп, арқырай кісінеп, бір әйелдің жанына жетіп барып, оқыранып жер тарпып, айнала шапты. Еркектік намы­сына тиген соң тұрсын ба, қалған еркектер де жаппай арқырай кісінеп, өз қар­сы­сын­дағы «биелерге» қарай шаба жөнелді. Бір масқарасы сол – бұл жерде әркімнің өз «биесі» ғана емес, жасы келген үлкен әйел­дер де, жас қыздар да бар еді. Ойын шартын білмей, «шық, шық» дегенге шыға сал­­ған ғой. Қастарына есірген еркектер ар­қы­рап жетіп келгенде, бір үлкен әйел:
– Көтек, нағыл дейді! – деп баж ете түс­ті.
Ата сақал аузына біткен әкесіндей ер­кек оқыранып жетіп келгенде, бір жас қыз бетін басып шыңғырып жіберді. Тұра ұм­тыл­ған қыз әкесі: «Ә, атаңа нәлет!» – деп «кә­рі айғырдың» жағасына жармасты... ба­ғ­ытын бәденділеу жас келіншекке қарай бұ­рып, арқырап бара жатқан күйеуін кө­ріп, «ұятсыз!» деп бір келіншек ұшып тұрды. Әп-сәтте у-шу болып, той топалаңға айналды.
Содан бері тойға бармаушы едім. Өмір ғой. Тағы бір тойға шақырылдық. Беделді адам еді. Әрі-сәрі боп тұрғанда, жұ­ба­йым:
– Қорқатын не бар? Бұл өзге өңірде емес, Алматының ылғи зиялылар тұратын «Самалында» өтеді ғой, – дегені. Бар­дық. Бәрі жап-жақсы жүріп жатқан. Ойын сағаты басталды. Жүрегім зырқ ете түсті. Ор­таға биші қыздар (европалық би-ау дей­мін) шықты. Кеудесі мен бөксесіндегі екі еліні айтпасақ, тыр жалаңаш. Төменгі лы­пасының алды бар да, арты жоқ. Таяу отыр­ған жас келіншектен:
– Қарағым-ау, ана лыпаларының арты жоқ қой. Түсіп кетпес пе екен? – деп сұрап ем:
– Татешка, арты құйрықтарының арасында емес пе, – деп, бетіме таңдана қа­ра­ды. Соны да білмей ме деген таңданыс. Мен өзімнің осыны да білмегеніме ұялып кеттім. Енді мені «мамбет» демей, не де­сін... Қыздар билеп болды да, тура төргі с­тол­дың қарсысына келіп, оқ тигендей сұ­лап-сұлап жата кетісті. Жатқан күйлерінде екі аяқтарын барынша жоғары көтеріп, бір сәт тынып қалды. Мен болсам қаз-қатар төң­керілген құйрықтарға ұрлана көз тас­тап, әлі әлгі лыпаның жартысын іздеп отырмын. Көрінбейді-ау, көрінбеді. Оны да қойшы. Қаз-қатар жатқан туырылған он шақты құйрықтан көзімді сәл жоғарылатып, қақ төрдегі столға қарасам, Бақытжан Мо­мышұлы, Ғаббас Қабышұлы бастаған құрметті ағалар басын төмен салыпты. Зейнеп ана ақ жаулығымен бетін бүркеді. Ары қарай:
– Үйшік – иттің ұясы,
Шаш – биттің ұясы,
Кеңсе – әкімнің ұясы,
– деп тақылдады асаба. Сұмдық-ай, әлем­дік өркениетке аяқ басамыз деп отырғанда, шашымыз биттің ұясы болса, жетіскен екен­біз.
«Қыздарда да қыздар бар» демекші, аса­баның да асабасы бар екен. Шіркін-ай, сөз­дері судай төгіліп, тыңдаушысын бордай егілткен бір асабаны көрдім. Көк­ше­тау­ға қыз ұзаттық. Құдалар да арғынға тән ірі­лігін көрсетіп, тулатып ту бие жығып, құ­­нан қойды үйткізіп, сарала тартып, кө­сіл­­тіп той жасады. Тойды баршаға мәлім, кө­рерменге көгілдір экран арқылы таныс Көкшенің айтыс ақыны Әлібек жүргізді. Сөйлер сөзі ерін ұшынан лыпылдап төгіліп тұрған Әлібек, халыққа дүр-дүр қол соқ­ты­рып, ду-ду күлдіріп, той тізгінін бір сәт босатпады. Әдемі әзіл, әсем ән, әдепті ойындар, қолма-қол суырыпсалып айтқан шу­мақтар – бәрі де орынды. Әлібек көне та­рих, шежіреге де жүйрік екен. Қыз берген жақ Наймандар еді. Арғын-Найманның ежелгі достығын, туыстығын, сыйластығын ай­та келе, Әлібек бір өткір әзіл айтты. «Ті­рі­сінде найманнан әйел алған жігіт өлгенде жұмаққа барады, өйткені, ол тозақты бұл дүниеде көріп алды», – деген бір анекдот еді. Әңгіме әзіл болса да, найман құдалар қы­зарақтап қалды. «Қоянның қасуына – мыл­тық­тың басуы» дегендей, тура осы сәтте ма­ған сөз берді. Шамданыңқырап отырған мен Әлібекке соқтыға сөйледім:
Әлібек, айналайын талабыңнан.
Мықты ұста жыр-тұлпардың саға­ғы­нан.
Шыңында Оқжетпестің шаңқылдаған
Сен екенсің ендігі бала қыран.
Атақ па асабалық ат бүгінде
Желеу ғой жем боларлық тапшы күнге
Серінің жұртындағы сынық кездік
Қашанғы жатпақшысың қап түбінде? –
деп, Әлібектің соңғы жылдары айтысқа қа­тыспай, асабалықты кәсіп етіп жүргенін көл­денең тарттым. Іздегенге – сұраған, ұры­нарға қара таппай тұрған Әлібек іле түс­ті:
Кім білер менен артық тойдың жайын,
Мен бірақ той туралы сөз қылмайым.
Өзіңізге тартып туған қызың болса,
Күйеу бала болайын, апатайым, – деді.
Күтпеген айтыс. Экспромт. Халық «тағы, та­ғы» деп дүрілдей қол соқты. Маған да қы­зық көрінді. Көптен айтыспай кетсем де, осы жерде шабыт шіркін «жүр, жүрлеп» тұрғаны. Жаңа ғана найман құдашаға «көңіл білдіріп» тұрғаны есіме түсе кетті.
Мен:
Әй, арғын, жау келгенде «Наймандайсың»
Апаңның бұл сөзіне шамданбайсың.
Қоянның көжегіндей бұл түріңмен,
Найманның неше қызын алғандайсың! –
дедім.
Енді наймандар жағы дуылдап кетті. Әлібек нағыз шабыт үстінде. Іркілмеді:
Неге арғынның намысын жоқтамаймын.
Өзіңізді көңіліме тоқ санаймын.
Абылай атам алыпты алты қатын,
Найманнан төрт қыз алмай тоқтамаймын.
Шақырсаңыз Семейге бармаймын ба,
Қырандай төрт тарапты шалмаймын ба.
Тірі күнде Найманның қызын алып,
Өлгеннен соң жұмаққа бармаймын ба, –
дегені.
Қап, мына жүгірмекті-ай! Тойда отыр­ғанның бәрі арғындар. Олар қол соғып, ысқырып, шулап, Әлібекті көтермелейді. Най­­ман құдалар үнсіз қалды. Әзіл болса да, ру аты аталған жерде қазақ өзін қан ма­й­данда тұрғандай сезіне ме, қалай... Жауап айтпасам, мен емес, Найман деген ел жеңілетіндей сезініп отыр олар.
Әлібек шапқан жерің шаң ғып кетпе,
Шаң ғып кетпе немесе даң ғып кетпе.
Екі қатын алғандар зар илеп жүр,
Төрт қатын аламын деп қаңғып кетпе.
Алысқа кеткен қыздың күрсіні көп,
Сағынышы жүректің дүрсілі боп.
Таң атқанша айтыссақ пайдасы не,
Бұл айтыстың жүлде берер Жүрсіні жоқ, – деп мипаздадым.
Енді біздің жақ шулады. Бұл жерде ар­ғын-найман деп бөліну, ұрандау – ру­шыл­дыққа жатпайды. Бұл да қазаққа ғана тән бір ұлттық құндылық. Сөйтіп, ешбір «жұл­дыз­­сыз-ақ», ешбір «зага­тов­касыз-ақ» көңіл­ді той өтті. Той тойға ұлас­­сын, аға­йын!