Әлем таныған академикті қазақ танымайды…
Уақыты: 24.02.2014. Бөлімі: "ЖАС ӨРКЕН" ЖШС, АҚ ЖЕЛКЕН. Ілмек: Ізінен аңыз ерген, Ізбасар Рахимбаев, Мұрат Айтқожин, Мұрат Ғылманов, Мұрат Әуезов
Әлем мойындаған қазақты қазақтар онша біле бермейді екен. Оған осы мақаланы жазу барысында көзіміз жетті. «Бір айтса, осы кісі айтып қалар» дегендеріміздің өзі энциклопедиялық деректен аса алмады. Мәскеуде оқып, жұмыс істеген қазақты Мәскеуде оқығандар арасынан сұрастырдық. Сөйтіп Мұрат Әуезовке хабарластық. Мұрат ағамыз: «Мұрат туралы Мұрат жақсы білсе керек», – деп тағы бір Мұратқа сілтеді.
Мұрат Әуезов берген телефонға хабарласқанымызда: «Мұрат менің досым ғой. Ол туралы мақала жазамыз дегендеріңіз жақсы екен. Үйге келіңіз», – дегенді естіп қуандық. Уәделескен күні, уәделескен уақыттан сәл ертерек айтқан мекен-жайына бардық. Пәтерінің алдында біраз тосуға тура келді… Үй телефонына хабарлассам, қырық алтыншы нөмірлі пәтердің телефоны шыңғырып тұр…
Өміріңде көрмеген адамды көз алдыңа елестету де бір қызық дүние. Мысалы, ғалым адам қандай болады, ғалым болғанда да ол биолог болса? Көзінде үлкен көзілдірігі бар, ашаң келген, жағы суалған, қойнына үш-төрт кітап қыстырып, қолына дәу сөмке ұстап, апыл-ғұпыл басып келе жатқан адам… Көз алдымда осындай кинолента жүріп өтті. Жанымнан көзілдірігі мен кітабы жоқ демесеңіз, сондай кісі өте шықты. Тоқтатайын десем, жастау көрінді. Оның үстіне мен қарауылдап тұрған пәтерге мойын бұрып қарамады да. Ол емес. Мосқалдау бір кісі келе жатыр. Ол да емес. Бірақ, пәтерге кірер деп ойладым. Сөйтсем, «46»-ға жетпей, көрші есікке бұрылып кетті. Өстіп бір сағатқа жуық әлгі үйдің подъезінде кірген-шыққан адамдарды күтіп алып, шығарып салып тұрдым. Бір кезде жас жігіт келді. 46-пәтердің алдына қоларбаны әкеп қойды да, есікті ашты. Біреуді күткен түрі бар. Төменнен тепшек жағалап, қапсағай денелі аға көтеріліп келе жатыр екен. Ұға қойдым. Мен күткен кісі.
– Мұрат аға, бұл сіз бе?
– Иә, бағана хабарласқан журналисткасыз ғой? Мен кешіктім, айып етпеңіз… – деп қолын созып, әлгі арбасын сипаланып іздей бастады… Танысып, жағдайымызды айттық. Ол кісі де… алты жылдан бері мына жарық дүние көз алдынан бұлдырап кетіпті… Жетелеп жүрген шәкірті екен…
Бұл – биология ғылымының докторы, академик Мұрат Ғылманов еді… Бірден іске көшті. Нақ сөйлейтін адам екен. Әдетте әдебиет пен өнер саласындағы адамдармен әңгімелессең, бірінші қазаққа қандай еңбегі сіңді, оны халқы бағалап жүр ме, жоқ па, соны айтып, миыңды шірітіп жібереді көпшілігі. Ал ғалымдар басқаша. Көсіліп кетпейді. Өз саласынан басқаға бас қатыра бермейді. Мұрат Ғылмановтың әріптес досы, академик Ізбасар Рахимбаевтың да бойынан сол қасиетті аңғардым. Екеуі де өздері туралы емес, тек достары туралы ғана айтады.
Екі достың әңгімесімен дүниежүзі мойындаған қазақтың кім екенін, қандай азамат болғанын оқырманға таныстыруды жөн көрдік.
Біз әлемге әйгілі академик Мұрат Әбенұлы Айтқожиннің әлеміне бойлап көруді қанша жерден мақсат тұтсақ та, там-тұмдап қана дерек жинаған едік. Әкеммен түйдей құрдас екен. Биыл жетпіс беске келеді. Мен туылған жылы өмірден өтіпті, мүшел жасына қараған шағында… Жиырма алты жылдың ішінде ұмыта бастаған, ұмытыла бастаған…
ЛЕНИНДІК СЫЙЛЫҚТЫ НЕ ҮШІН АЛДЫ?
Сонымен, біз ол туралы не білдік? «Мұрат ҚазМУ-де биофактың 3-курсында оқып жүргенде МГУ-ға ауысыпты. Сабақ үлгерімі жақсы болған. Сонда оқып жүріп, Спирин деген әйгілі биохимикпен танысып, соның лаборатиясында протеин синтездейтін рибососмаларды зерттеуге кіріскен. Сол сала бойынша кандидаттық диссертациясын қорғаған. 1969 жылы Алматыға келгенде үкімет оны қатты қолдаған. Молекулалық биология бойынша лаборатория ашып берген. Дінмұхамед Ахметұлы ғылымға ақшаны аямады. Сол кезде мұндай үлкен лаборатория салу қазақ ғылымының, оның ішінде Мұрат Әбенұлының жетістігі болды», – дейді Мұрат досы.
Ал Ізбасар Рахимбаев: «Мектепте биология деген пәнді оқыдың ба?» – деп сұрағыма қарсы сұрақ қойды. Бас шұлғыдым. Іштей «биологиядан сұрақ қоймаса екен» деп тіледім. Ол сабақтан сынып жетекшіміз берген. Шынын айтсам, біз биология сабағын өтпейтінбіз, оның орнына көбіне сынып жиналысын жасайтынбыз. Мектепте биология сабағы қалай өтетіні көз алдымнан тағы да кинолента болып жүгіріп өтті. Тыныштықты биологтың өзі бұзды. «Биологияны оқушы кезде оқысаң, аздап қана түсіндірейін. Айтқожинге қазақтың деңгейінде ғана қарай алмаймыз. Өйткені, оның ғылымға сіңірген еңбегіне дүниежүзі бей-жай қарамайды. Биология ғылымдарының докторы, профессор, академик, Лениндік сыйлықтың лауреаты, Ғылым академиясының президенті, қайтыс боларынан 2-3 күн бұрын КСРО Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі атанған адам. Осыншама атақ-абыройға қалай жетті?» – деп бастап, екі жарым сағаттан асқан сұхбатымыздың 2 сағат 6 минутында Мұрат Айтқожиннің ғылымда ашқан жаңалығын қағазға сызып, формулалармен түсіндірді. Мектепте мандытып оқымаған сабағымның негізін 2 сағат 6 минуттық лекциясымен жеткізді. «Айтқожин молекулалық биология саласында еңбек еткен. Бұл ғылымның негізгі мақсаты – биологиялық ірі молекулалар құрылымын зерттеу. Нуклеин қышқылдарынан протеиннің (ақуыз) қалай түзілетінін бақылап, информосома бөлшегінің қызметін дәлелдеп, биология ғылымының алға жылжуына жол ашқан ғалым», – дейді Ізбасар аға. Журналымызда ол кісінің түсіндірмесін түгел берсек, көлемі көтермейді. Оның үстіне, біз ғылыми-әдістемелік мақала жазуды мақсат еткен жоқпыз. Егер биологияда информосома деген терминді кезіктірсеңіз, Мұрат Айтқожиннің еңбегі деп біліңіз. Дәл осы жаңалығы үшін Лениндік сыйлықтың лауреаты атанған.
ОҚУШЫ КЕЗІНДЕ ҮЛКЕНДІГІ ЖОЗЫНЫҢ БЕТІНДЕЙ АСҚАБАҚ ӨСІРІПТІ…
«Мұрат мектепте оқығанда-ақ жай оқушы болмаған. Аядай аулаға асқабақ өсіріп, тегештей-тегештей өнім алып, елді таңғалдырған. Жаңа сорттарды өсіргісі келген. Өзінің айтуынша, оның өсірген асқабақтарының көлемі төрт адам шай ішетін үстелдің көлеміндей болған», – дейді Мұрат Ғылманов. Екінші досы Рахимбаев Айтқожиннің «Жас натуралистер» үйірмесіне барып жүргенде тары өсіріп, оның түсімі Мәскеуде халық шаруашылығы көрмесінің Бүкілодақтық слетінде көрмеге қойылғанын айтады. Бірақ, Мәскеуге Мұраттың орнына басқа бала барады. Сөйтіп, бөтен бала оның тарысын өсірген болып шығады. Мұндай әділетсіздікке Мұрат қатты ренжиді. Дегенмен, өзінің мықты екенін дәлелдеу үшін ҚазМУ-дың биофагына түседі.
МӘСКЕУДЕ ҚҰШАҚТАСҚАН ЕКІ ҚАЗАҚ
«Мәскеуде Тимирязев академиясында аспирантурада оқып жүргенімде, МГУ-да молекулалық биология тақырыбында үлкен семинар болды. Бұл 1965 жыл еді. Семинарға барсам, конференция залына ғалымдар енді жиналып жатыр екен. Ұзын дәліздің арғы басында біреу артынып-тартынып жүгіріп келе жатқан сияқты көрінді. Қарасам, өзіміздің қазақтың баласы. Аққұбаша келген, ұзын бойлы жігіт. Кекілі дудырап көзіне түсіп кетіпті. Алматыдан кетер кезде ұстазым Темірбай Дарқанбаевтың: «Мәскеуде Айтқожин деген болашақта мықты ғалым болатын қазақ бар. Сонымен танысып ал», – деген сөзі есімде. Бірден тани кеттім. Ол болса, тура қарсы алдыма келіп: «Сенде трис бар ма?» – деп сұрады (Трис дегеніміз – химиялық реактив – І.Р.). Амандасу да, танысу да жоқ. Күніге араласып, бір үйде қонып жүрген адам сияқты. Ішім жылып қоя берді. «Бар», – дедім. «Ертең маған әкеп бересің бе, әлде бүгін сенімен өзім ілесіп барайын ба?» – деді. Мен ертеңіне әкеліп беруге уәделестім. Келесі күні бір банка тристі көтеріп, Мұрат жұмыс істейтін биохимия институтына бардым. Лабораторияға кірсем: «Ол салқын бөлмеде», – дейді. Тәжірибе жүргізгенде ферменттер қалпын сақтап тұру үшін бөлме температурасы мұздатқышпен бірдей болуы керек. Мұз бөлмеге кірсем, аяғына пима, басына тымақ, қалың шалбар мен күртеше, қолына арнайы қолғап киген біреу жүр екен. Мен іздеген адам көрінбегесін, есікке қарай беттедім. «Бұл мен ғой», – деген дауысқа жалт қарағанымда, әлгі Сібірде жүргендей қабат-қабат киініп алған адамның Мұрат екенін білдім. «Мен саған реактив әкелдім», – деп едім, жүгіріп келіп құшақтап алып, балаша мәз болды. Сонда ғана бір-біріміздің атымызды айтып, қол беріп таныстық. Алғаш суық бөлмеде таныссақ та, қарым-қатынасымыз ыстық болды. Ол менің атымды ешқашан атамады, Избуша дейтін». Бұл Ізбасар Рахимбаевтың жадынан кетпейтін естелігі.
БІР КҮНГЕ БІР ҚОРАП ШӘЙ ТҮК ЕМЕС…
«Мұрат холерик болған: бір орында тұра алмайды, ішкі энергиясы тасып тұратын. Жұмысты өте жылдам және сапалы істейтін. Кешкісін жиналып шәй ішкенді тәуір көретін. Хош иісті үнді шәйі Мұраттың үйінен ғана табылатын. Сауыққой еді. Мысалы, отырыстарда орыс әндерін қазақшаға аударып, бәріміздің ішек-сілемізді қатыратын», – деп күлімдеді Мұрат досы.
Ал Ізбасар аға досының мінезі туралы біраз қызықтармен бөлісті: «Өте сыпайы адам еді… Бірақ… Біздің үйдің жанындағы орталық гастрономды көрдің ғой. Сол бұрын түнгі 11-ге дейін жұмыс істейтін. Ал қалған дүкендер кешкі 8-ге дейін жабылып қалатын. Жұмыстан кеш шығып, гастрономға келеміз. Кезек деген қарақұрым болып тұрады. Сонда Мұрат барып кезексіз шәй мен кілегей алады. Кезекте тұрған адамдар Мұратты көргенде, жымиып күліп, кассадан ың-шыңсыз өткізіп жібереді. Оның жүзінде адамды баурап алатын ерекше жылулық, сүйкімділік болды. Әйтпесе, кезекте сағаттап тұрған адамдар бізді өткізбес еді. «Ақыры келдік, кезекті күтейік» десем, «уақытым аз» дейтін. Мұрат қайта-қайта қайнатып, күніне бір қорап шәйді тауысып тастайтын. Достарының барлығы бір жерге барса, базарлыққа шәй әкеп беретін.
Бірде Алматының маңындағы бір ауылға біздің туыстарымыздың үйіне қонаққа бардық. Ол кезде Мұрат академияның президенті. Үй иесі: «Қуыс үйден құр шықпа», – деп, жейде берді қайтарда. Мұрат соған ерекше шаттанды. Өмірінде ондай жейде киіп көрмеген сияқты. Ондай көйлектің Мұратта мыңы болған шығар. Бірақ, олай қуана білуі – сәби жүректілігі».
ЛАБОРАТОРИЯҒА БІР КІРСЕ, БІР ЖҰМА ШЫҚПАЙДЫ ЕКЕН…
«Қазіргі Абай мен Алтынсариннің қиылысында Ғылым академиясының жатақханасы болды. Осы күнгі бүкіл академик, профессорлар сонда тұрдық. Мен жұмыстан кешкі сағат тоғызда келем. Ал ол болса, түнгі екі-үшке дейін жұмыстан келмейтін. Тіпті кей кезде лабораторияда қонып та қалатын. Мұрат ылғи асығып жүретін. Өзі өте жылдам қимылдайтын. Саябақта серуендеп жүрсек, демалып жүргенімізді ұмытып кетіп, аяғын жылдам басып, алдыға түсіп кететін. Кейде маған ол бәріне үлгеріп қалуға асыққан сияқты көрінеді.
Мәскеуде де қатты беріліп жұмыс істеді. Айтқожинмен бірге жұмыс істеуге көп адамдар таласқан. Негізі қазақтарды Мәскеуге барғанда менсіне бермеген. Өзіңнің білімділігіңді дәлелдесең ғана сенімен санасады», – дейді тағы Ізбасар аға. Айтқожин өзімен бірге жұмыс істеген балаларды түннің бір уағында таксилетіп үйіне жеткізіп тастайды екен. Мұны екі досы да растап отыр.
«Ол лабораторияға бір кірсе, бір жұма шықпайтын, басқа ештеңеге мойын бұрмайтын. Төзімділігі ғой. Лениндік сыйлықты алған қазақ биологы – Мұрат Әбенұлы. Ол бұл нәтижеге 5 жылдың ішінде қол жеткізген», – деп сүйсінеді Мұрат Ғылманов.
НОБЕЛЬ СЫЙЛЫҒЫНЫҢ ЛАУРЕАТТАРЫ АЙТҚОЖИН ҮШІН АЛМАТЫҒА КЕЛІПТІ…
«1984 жылы Нобель сыйлығының лауреаттары Алматыда өткен «Биология ғылымының болашағы» деген тақырыптағы конференцияға келді. Бұл үлкен оқиға, еліміз үшін зор бедел болды. Мұндай құрметті Мәскеу емес, Алматы көрді. Әрине, мұның бәрі Айтқожиннің арқасы. Дүниежүзі оны мойындады.
Мұраттың ең жек көретін нәрсесі – өтірік. Әсіресе, ғылымдағы өтірікке жаны қас болды. Жанына білімі жоқ адамдарды жуытпайтын. Молекулалық биология және биохимия институты ашылғанда, сол жерге тек қана дарынды адамдарды топтастырды. Әйтпесе, ол жерде жұмыс істеуге сұранғандар көп болған. Онда жұмысқа тұрғысы келетіндер аң атуға, балық аулауға шақырады, түрлі сыйлықтар да жасайды. Бірақ, ондайға Мұрат алданбады. Ғылым алдында адалдығынан таймады». Бұл да Мұраттың Мұратты бағалауы.
«АКАДЕМИЯНЫҢ ПРЕЗИДЕНТІ БОЛСА ДА, ТӨРГЕ ШЫҚПАЙТЫН»
Айтқожиннің кішіпейілділігі жөнінде Рахимбаев былай дейді: «Қонаққа барғанда Мұрат төрге отырмайтын. Шіреніп жүргендерді ұнатпайтын. Мені жоғарыға шығарып жібереді де, өзі төмен отыра салатын. Тысқа жиі шығып, темекіні үстін-үстін шегетін. Бір күні ортақ досымыздың үйіне қонаққа бардық. Бейтаныс кісімен дастарқандас болдық. Бір институтта оқытушы екен. Алдын ала «Академияның президенті келеді» дегенді естісе керек. Сәлім деген досымыз екеуміз әдеттегідей төрге жайғастық. Сәлім көзілдірік таққан, өзін кербез ұстайтын жігіт еді. Достардың ортасы көңілді болатын. Ешкімнің атақ-беделіне қарау, мақтау, жағымпаздану деген жоқ ешқайсымызда. Өз арамызда кімнің бастық екенін сырттан келген адам ұғып болмайтын. Әлгі бейтаныс қонаққа сөз берілгенде: «Осындай дастарқанға шақырғаныңызға рақмет. Әсіресе, Ғылым академиясының президентін көргеніме қуаныштымын! Мұхтар Әбенұлы сияқты адаммен бірге отырып шәй ішкен мен үшін зор мәртебе! Көптен бері таныссам, біліссем деп жүр едім сізбен», – деп Сәлімге қарап, мақтауды үйіп-төкті. Бәріміз үндемей отырмыз. Бейтаныс қонақтың тоқтар түрі жоқ. Мақтауды үстемелетіп барады. Бір уақытта Мұрат күлкіден шыдай алмай, тысқа атып шықты. Сол-ақ екен, бәріміз ду күлдік. Ана кісі: «Не бүлдіріп қойдым?» дегендей таңданып қалды. Мұрат ішке қайта кіргенде, үй иесі: «Мұрат Әбенұлы ол емес, мына кісі», – деп босағада тұрған Мәкеңді көрсетті. Қонақ қатты ыңғайсызданды. Сөйтсе, Мұрат: «Ештеңе етпейді, Мұрат Әбенұлы ана кісі, мен емес. Сіз бәрін дұрыс айтып тұрсыз», – деп кеңк-кеңк күліп тұр, қонақты ыңғайсыз жағдайдан алып шыққысы келіп».
«ЖАС ТҰЛПАРШЫНЫҢ» «ЖЕЛТОҚСАНШЫЛАРҒА» ҚАРСЫ ШЫҒУЫ МҮМКІН БЕ?
Бізде белгілі бір дерек бар. Қайбір жылы желтоқсаншыларды «маскүнем, нашақор» деп қаралаған хатқа қол қойғандардың тізімі жарияланғанда, біраз зиялыларымыздың есімін көріп, өз көзімізге өзіміз сенбедік. Ол тізімде Мұрат Айтқожин де бар… Сәл шегініс жасап көрсек…
«Мәскеуде аспирантурада оқығанда, Мұратпен жастық шағымыз бірге өтті. Бәріміз «Жас тұлпардың» құрамында болдық. Лениндік сыйлықты алғанда Мұрат Әуезовке Мұрат Айтқожин: «Менің бұл сыйлықты алуыма «Жас тұлпардың» үлесі көп», – деп айтыпты. «Жас тұлпардың» әу бастағы мақсаты – қазақ студенттерінің бірін-бірі қолдап, сабақ жағынан көмектесу болған. Бірақ, «жастұлпарлықтар» ақырындап саяси мәселелермен де шұғылданды. «Қазақстанның болашағы қандай? Қазақ тілінің жайы не болады?» деген сауалдарды жиі көтердік. Қазақтың бас қаласы Алматыда бір ғана қазақ мектебінің болуы шымбайымызға батты. «Жастұлпарлықтар» Мәскеуде жүріп осындай ұлттық мәселелерді талқылады. Қазақстанды аралап концерт қойып, оқуға, білім алуға үгіт-насихат жұмыстарын жүргіздік. Сол кезде бізді КГБ қызметкерлері қорқытып, үркітіп, соңымызға түсті. Мәскеудегі елшілікке шақырып алып «жұмыссыз, оқусыз қаласыңдар» деді», – деп еске алады Мәскеудегі жылдарын Мұрат Ғылманов. Сонда қазақ үшін басын бәйгеге тіге білген «Жас тұлпардың» өкілі Желтоқсан оқиғасында өзінің баласындай жастарға қарсы шығып не көрініпті деп те ойлайсың.
Ал ғалым Ғарифолла Әнестің Айтқожин туралы ойын тыңдасаңыз, мүлде ол деректі дәйексіз деп отқа өртеп тастағың келеді. «Институтты бітіргеннен кейін, 1979 жылдың аяғында қазіргі А.Байтұрсынов атындағы тіл білімі институтына жұмысқа орналастым. 1985 жылы сәуірде атақты пленум болып, қайта құру басталды ғой. Сол кезде академияның президенті Мұрат ағамыз. Академияда 56-ға жуық институт бар болатын. Айына бір рет жас ғалымдар кеңесі жиналып тұратын. Сонда ағамыз жиналысқа қатысып, қазақша сөйлейтін. «Қазақ тілі – ғылым тілі» деп конференциялар өткізе бастадық. Гуманитарлық салада диссертацияны қазақша қорғау мәселесін көтердік. Осының бәрін Мұрат ағамыз қолдады. Коммунистік идеологияның сіресіп тұрған тоңын бұзуға академияның президентінің жастығы да сеп болған сияқты. Егер қайта құру кезінде ақсақалдардың бірі академияны басқарғанда, мұндай жұмыстар бітпес те еді. Бізде негізінен қоғамдық өкілдің адамдары ғана, яғни әдебиетшілер, тілшілер, тарихшылар ұлтты алға сүйреуші сияқты көрінеді. Бірақ, өркениетті елдерде басқаша. Біздің қасіретіміз – академиктеріміз өзінің тақырыбымен ғана жүреді. Техника, математика, биология, химия саласындағылар әдебиетті: Махмұд Қашқариді, Ахмет Яссауиді біле бермейді. Бірақ, менің есімде қалғаны – Мұрат аға бізден қазақтың тарихы, әдебиеті туралы жиі сұрайтын. Жиналыстардың соңында бізді алып қалып, әдебиеттегі арыстарымыз, тарихымыз жайлы әңгіме қаузайтын. Айтқожин Шоқан Уәлиханов сияқты талантты адам, дара ғалым. Екеуінің де ғұмыры қып-қысқа. Екеуі де азғантай уақыттың ішінде қазақты әлемге танытты. Мұрат ағаны алғашқылардың бірі болып ұлттық құндылыққа ұмтылған басқа саланың маманы деп білемін. Айтқожин биологияны емес, тарихты немесе әдебиетті таңдағанда, онда сол салада да мықты академик, ұлт көшбасшысы бола алатын еді. Айтқожиннің ұлтшыл дәрежесіне көтеріле алмауына заман, сол кездегі жүйе кінәлі. Орыс мектебін бітірді, әлемдік классиканы оқыды.
Академияда жастармен ұлшылдық туралы әңгімелесетін ғалымның Желтоқсан оқиғасы кезінде жастарға қарсы шығуы мүмкін емес сияқты, меніңше», – дейді.
«Жас тұлпаршының» «Желтоқсаншыларға» қарсы шығуы мүмкін бе? Бұл сауалды төтесінен «жастұлпарлық» досы Мұратқа қойып көрдік. «Желтоқсан оқиғасы – Мұраттың ғибратты ғұмырына қоңырқай дақ қалдырды. Меніңше, оны қол қоюға мүжбүрледі.
Сол көктемде ол жаман ауруға шалдықты. Ауырғанда, қатты ауырды, оған ешкімді жібермеді. Өмірінің соңғы жылында жүдеп кетті, жиналыстарда беті боп-боз болып отыратын… Алайда ол темекіні көп тартатын. Өмір бойы зерттеу тәжірибелерінің барлығы радиоактивті заттармен байланысты болды. Мұның бәрі денсаулыққа әсер етпей қоймайды ғой…» – деп күрсінді досы.
АЙТҚОЖИННІҢ ҚОС ҚАРЛЫҒАШЫ ДА ШЕТЕЛДЕ ТҰРАДЫ…
Мұрат Айтқожин көп ағайынды отбасынан шығыпты. Ғылмановтың айтуынша, Нариман деген ағасы Мәскеуде әскери салада үлкен қызмет атқарған. Сабыр деген ағасы физик, ғалым болған. Екеуі де жуықта қайтыс болыпты. Марат деген бауыры геология саласында еңбек етеді. Үлкен қарындасы Нағима ағасының жолын қуған, биология ғылымының докторы, профессор, академик. Назира деген қарындасы да профессор. Әкелері Әбен есепші болған кісі екен. Өзі ат үстінде жүргесін, балаларының оқуына көп зейін бөліпті.
Ал Мұрат ағаның шаңырағы, артында қалған ұрпағы жөнінде Ізбасар Рахимбаев былай дейді: «Жары Галина Темірбайқызы ұстазымыз Дарқанбаевтың қызы. Мұрат пен Галинаның Анар, Әсел деген екі қызы бар. Үлкен қызы Анар – менің шәкіртім. Қазір Американың Бостон қаласында тұрады. «Болашақ» бағдарламасы бойынша оқуға кетіп, сонда қалып қойды. Тұрмысқа шыққан. Екі баласы бар. Күйеуі Архат та биолог. Бостонда эволюциялық биология бойынша үлкен лабораторияның меңгерушісі. Өте талантты ғалым. Анар да мықты ғалым болар еді, бірақ ол ғылымды емес, отбасын таңдады. Екінші қызы Әсел КИМЭП-ті бітірген. Өзімен бірге оқыған орыс жігітіне тұрмысқа шықты. Күйеубаламыз кішіпейіл, үлкендердің алдынан кесе көлденең өтпейді. Екі қыздың мінезі бір-біріне қарама-қарсы. Анар сыпайы, нәзік болса, Әсел ер мінезді, әкесіне көбірек ұқсайды, тез шешім қабылдайды. Әселдің күйеуі қаржыгер, Лондонда халықаралық банкте жұмыс істейді. Қазір олардың да кішкентайлары бар. Әсел де баламен үйде отыр. Екі қызымыз да қазақша түсінеді…»
Тап қазіргі кезде Петропавлда өзі оқыған №2 мектеп пен Алматыдағы молекулалық биология және биохимия институты Мұрат Айтқожиннің атымен аталады. Мақала жазу барысында институтқа үш рет бардық. Академиктің 75 жылдық мерейтойына байланысты күрделі жөндеуден өтіп жатыр екен. Институттың директоры, Айтқожиннің қарындасы Нағима Әбенқызымен кездесу мүмкін болмады. Іссапарлар мен жиналыстан қолы босамады. «Ағасы туралы мақала жазып жатыр едік, бізге 20 минут уақыт болса жеткілікті», – дегенбіз. Алайда хатшы қызынан: «Ешқандай мақала жазбай-ақ қойсын, сұхбат беретін уақытым жоқ», – деген сәлемдемесін жеткізді. Мұрат Айтқожиннің ұмытылып бара жатқан себебінің бір сыры – іздеушісінің жоқтығынан шығар, бәлкім. Қарындасқа керек болмаса да, қазаққа керек Айтқожин!
Жадыра НАРМАХАНОВА
(«Ақ желкен», №2. 2014 жыл)